Белем бирү федераль агентлыгы Дəүлəт югары профессионал белем бирү оешмасы «Казан дəүлəт технология университеты» М.Б. ҺАДИЕВ СУЫТУ МАШИНАЛАРЫ ҺƏМ КРИОГЕН ТЕХНИКАСЫ Югары уку йортлары студентлары өчен дəреслек КАЗАН КГТУ 2009 УДК 621.56/. <...> ISBN 978-5-7882-0777-3 Бу китапта түбəн температурага ирешүнең физик нигезлəре, суыту һəм криоген техникасының куллану өлкəлəре, техниканың конструктив һəм функционал схемалары, эш процесслары һəм хисаплау ысуллары бирелə. <...> Шул техникада кулланылучы эшче матдəлəрнең үзлеклəре турында да мəгълүмат бирелə. <...> Китапның ахырында суыту техникасы буенча татарча-русча терминнар сүзлеге китерелə. <...> 150.801.65(101500) – Физик корылмаларның вакуум һəм компрессор техникасы белгечлеге буенча укучы студентлар өчен уку дəреслеге. Əсбаб «Компрессор машиналары һəм корылмалары» кафедрасында əзерлəнде. <...> Казан дəүлəт технология университетының мəгариф советы карары буенча басыла. <...> Ре ц е н з е н т л а р : Татарстан Республикасы фəннəр академиясенең əгъза корреспонденты, техник фəннəр докторы, Казан дəүлəт техника университетының гомуми физика кафедрасы профессоры Г.Ю. Даутов, НИИтурбокомпрессор ябык акционерлык җəмгыяте генераль директорының фəн буенча урынбасары, техник фəннəр кандидаты А.Г. Сафиуллин. <...> Б., 2009 © Казан дəүлəт технология университеты, 2009 – 2 – СҮЗ БАШЫ Казан дəүлəт технология университетында татар һəм рус теллəрендə укучы студентларның беренче төркемнəре 1997нче елда, университетның укыту-тəрбия эшлəре буенча проректор булып Фəрит Мөхəммəт улы Гомəров эшлəгəн чорда оештырылды. <...> Татарча укытуның нигезлəрен эшлəүдə Фəрит Мөхəмм <...>
Суыту__машиналары__??м__криоген__техникасы._Холодильные_машины_и_криогенная_техника_(_на_татарском_языке)._Учебное_пособие.pdf
Белем бирү федераль агентлыгы
Дəүлəт югары профессионал белем бирү оешмасы
«Казан дəүлəт технология университеты»
М.Б. ҺАДИЕВ
СУЫТУ МАШИНАЛАРЫ ҺƏМ КРИОГЕН
ТЕХНИКАСЫ
Югары уку йортлары студентлары өчен дəреслек
КАЗАН
КГТУ
2009
Стр.1
УДК 621.56/.59 (075.8)
ББК 31.392я7
Х71
Суыту машиналары һəм криоген техникасы: уку
дəреслеге / М.Б. Һадиев. – Казан: Казан дəүлəт технология
университеты, 2009. – 224 б.
ISBN 978-5-7882-0777-3
Бу китапта түбəн температурага ирешүнең физик нигезлəре,
суыту һəм криоген техникасының куллану өлкəлəре,
техниканың конструктив һəм функционал схемалары, эш
процесслары һəм хисаплау ысуллары бирелə. Шул техникада
кулланылучы эшче матдəлəрнең үзлеклəре турында да
мəгълүмат бирелə. Китапның ахырында суыту техникасы
буенча татарча-русча терминнар сүзлеге китерелə.
150.801.65(101500) – Физик корылмаларның вакуум һəм
компрессор техникасы белгечлеге буенча укучы студентлар
өчен уку дəреслеге.
Əсбаб «Компрессор машиналары һəм корылмалары»
кафедрасында əзерлəнде.
Казан дəүлəт технология университетының мəгариф
советы карары буенча басыла.
Ре ц е н з е н т л а р : Татарстан Республикасы фəннəр академиясенең
əгъза корреспонденты, техник фəннəр докторы, Казан
дəүлəт техника университетының гомуми физика кафедрасы
профессоры Г.Ю. Даутов, НИИтурбокомпрессор ябык
акционерлык җəмгыяте генераль директорының фəн буенча
урынбасары, техник фəннəр кандидаты А.Г. Сафиуллин.
ISBN 978-5-7882-0777-3 © Һадиев М.Б., 2009
© Казан дəүлəт технология
университеты, 2009
– 2 –
Стр.2
ЭЧТƏЛЕК
КЕРЕШ СҮЗ
1. ТАБИГЫЙ ҺƏМ ЯСАЛМА СУЫТУ. ТАРИХИ
СƏХИФƏ
1.1. Табигый һəм ясалма суыту
1.2. Тарихи сəхифə
2. ТҮБƏН ТЕМПЕРАТУРАГА ИРЕШҮНЕҢ ФИЗИК
НИГЕЗЛƏРЕ ҺƏМ ЫСУЛЛАРЫ. АЛАРНЫ
ТӨРКЕМЛƏҮ
2.1. Матдəнең халəтен үзгəртү ысулы
2.1.1. Каты матдəне эретү
2.1.2. Сыек матдəне парга əверелдерү
2.2.1. Газны тарлавык аша сытып чыгару
2.2.2. Газны өермə көпшəсендə киңəйтү.
Өермə күренеше. Өермə көпшəсенең ике төре
2.2.3. Газны, эш башкартып, детандерда киңəйтү
2.2.4. Газны кинəт киңəйтү
5
9
9
12
1.3. Үзлəштерүне үзлегеңнəн тикшерү өчен сораулар 18
19
21
21
23
2.1.3. Каты матдəне парга əверелдерү (сублимация) 28
2.1.4. Халəт диаграммасы
2.2. Газларны киңəйтү ысулы
29
30
30
37
39
42
2.3. Газларны каты яки сыек матдəлəргə сеңдерү
һəм алардан аеру ысулын куллану. Адсорбция, абсорбция
һəм десорбция
43
2.4. Термоэлектр һəм термомагнит ысулларын куллану 44
2.4.1. Термоэлектр ысулы. Зеебек, Пельтье
күренешлəре
2.5. Магнитокалорик һəм электрокалорик ысулларны
куллану
2.5.1. Магнитокалорик ысул
– 217 –
44
2.4.2. Термомагнит ысулы. Эттингсһаузен күренеше 44
45
45
Стр.217
2.5.2. Электрокалорик ысул
3. СУЫТУ МАШИНАЛАРЫ ЭШЕНЕҢ ТЕРМОДИНАМИК
НИГЕЗЛƏРЕ
3.1. Техник системаларны төркемлəү
3.3. Кире термодинамик цикллар ярдəмендə җылылык
күчерү
3.3.1. Кире циклларны төркемлəү. Суыту һəм җылыту
коэффициентлары
3.3.2. Карноның кире термодинамик циклы һəм аның
суыту коэффициенты
3.4. Суыту машиналарының һəм корылмаларының төп
төркемнəре
4. ЭШЧЕ МАТДƏНЕ СЫЕКЧА ҺƏМ ПАР ХАЛƏТЕНƏ
ƏВЕРЕЛДЕРҮГƏ НИГЕЗЛƏНЕП ЭШЛƏҮЧЕ СУЫТКЫЧ
МАШИНАЛАР
4.1. Эшче мəтдəлəр
4.1.1. Эшче матдəлəрне тамгалау
4.1.2. Эшче матдəлəргə куелган төп талəплəр
4.1.3. Киң кулланыштагы кайбер эшче матдəлəрнең
сыйфатлары
4.2. Бер катлы суыткычларның эш цикллары һəм
схемалары
4.2.3. Тарлавык клапанлы ПКСМ ның схемасы һəм эш
циклы
– 218 –
46
2.6. Үзлəштерүне үзлегеңнəн тикшерү өчен сораулар 46
48
3.2. Җылылык күчерүче ачык һəм йомык системалар 50
3.2.1. Ачык системалар
3.2.2. Йомык системалар
48
50
51
51
52
54
56
3.5. Үзлəштерүне үзлегеңнəн тикшерү өчен сораулар 56
57
57
58
59
4.2.1. Идеаль ПКСМ ның эш циклы һəм схемасы 64
4.2.2. Реаль ПКСМ дагы аермалыклар
62
64
65
66
Стр.218
4.2.4. Тарлавык клапан алдыннан эшче матдəне үтə
суытучы ПКСМ ның схемасы һəм эш циклы
4.2.5. Компрессор алдыннан суыту агентының парын
кыздыру. Регенераторлы ПКСМ ның схемасы һəм эш
циклы
4.2.6. Бер катлы ПКСМ ның теоретик циклын
хисаплау
4.3. Бер катлы ПКСМ нарның практик схемалары
4.3.1. Бер катлы аммиаклы ПКСМ ның практик
схемасы
4.3.2. Бер катлы фреонлы ПКСМ ның практик
схемасы
4.4. Күп катлы ПКСМ нарның эш цикллары һəм
схемалары
4.4.1. ПКСМ нарда күп катлы кысуга күчүнең
сəбəплəре
4.4.2. Күп катлы кысу һəм сыту процессларының
циклдагы югалтуларга тəэсире
4.4.3. Ике катлы кысу һəм беркатлы сыту процессларын
кулланып эшлəүче ике катлы ПКСМ ның эш
циклы һəм схемасы
70
71
73
74
74
78
81
81
82
85
4.4.4. Уралмалы суыту көпшəсе булган арадаш
савытлы ике катлы суыткычның схемасы һəм эшлəүе 87
4.4.5. Эшче матдəне ике кат сытып һəм арадаш
савытта тулысынча суытып эшлəүче ике катлы
суыткычның схемасы һəм эшлəүе
4.4.6. Эчке җылы алмашу аппаратлары булган ике
катлы суыткычның схемасы һəм эшлəүе
4.5. Каскадлы суыткыч машиналар
4.5.1. Ике каскадлы иң гади суыткыч
– 219 –
92
98
103
104
Стр.219
4.5.2. Каскадлы һəм күп катлы суыткычлар арасындагы
төп аерма, аларны чагыштыру
5. ГАЗ КОМПРЕССОРЛЫ СУЫТУ МАШИНАЛАРЫНЫҢ
ЦИКЛЛАРЫ ҺƏМ СХЕМАЛАРЫ
5.1. Йомык цикл
5.2. ГКСМ ның даими һəм үзгəрүчəн температуралы
чыганакларга эшлəве
107
4.6. Үзлəштерүне үзлегеңнəн тикшерү өчен сораулар 108
110
5.3. Регенератив ГКСМ нарның теоретик цикллары 117
5.3.1. Йомык цикл
5.3.1. Ачык цикллар
5.4. Үзлəштерүне үзлегеңнəн тикшерү өчен сораулар 122
6. КРИОГЕН ТЕХНИКАСЫ
6.1. Криоген термостатлау, суыту, сыегайту, катыру
корылмаларының схемалары һəм цикллары
6.2. Тирəн суыту циклларын төркемлəү
6.3. Һэмпсон - Линде циклы
6.4. Клод - Һейланд циклы
6.5. Капица Циклы
КУШЫМТАЛАР
1. СУЫТУ ТЕХНИКАСЫ БУЕНЧА ТЕРМИННАР
СҮЗЛЕГЕ
1.1. ГОСТ 24393-80 дəүлəт стандартында каралган
суыту техникасы терминнарының русча һəм татарча
бирелеше һəм аңлатмасы
1.2. Политехник сүзлектəге [22] суыту техникасына
карашлы терминнарның русча татарча сүзлеге
– 220 –
111
114
117
119
123
123
130
131
133
135
6.6. Үзлəштерүне үзлегеңнəн тикшерү өчен сораулар 137
7. ЙОМГАКЛАУ
ƏДƏБИЯТ
139
141
144
144
144
153
Стр.220
2. СУЫТУ МАШИНАЛАРЫ (СМ) ЯКИ КОМПРЕССОРЛАРЫ
(СК) ИСЕМЛЕГЕ
3. ТҮБƏН ТЕМПЕРАТУРАГА ИРЕШҮНЕҢ ҺƏМ ӨЙ
СУЫТКЫЧЛАРЫНЫҢ КИЛЕП ЧЫГЫШЫ
ТУРЫНДА ВАКЫТ ТАБЛИЦАСЫ
4. R12, R22, R717 СУЫТУ АГЕНТЛАРЫНЫҢ
р – h ДИАГРАММАЛАРЫ
204
209
213
– 221 –
Стр.221